rodospress.com

Παγκόσμια ημέρα ελληνικής γλώσσας 9/2/2020: Τα ελληνικά της αδιάλειπτης ιστορίας, της πολιτικής, της ελευθερίας και της ομορφιάς.

Ο καθηγητής Σπύρος Συρόπουλος εξηγεί γιατί καθιερώθηκε ειδική επέτειος.
Παγκόσμια ημέρα ελληνικής γλώσσας 9/2/2020: Ο καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας του Πανεπιστημίου Αιγαίου, Σπύρος Συρόπουλος, με άρθρο του στο flash.gr επιχειρεί μια ανατομία στη διαχρονικότητα της ελληνικής γλώσσας και εξηγεί γιατί έχει καθιερωθεί ειδική επέτειος σε παγκόσμιο επίπεδο. Όπως χαρακτηριστικά αναλύει «η Ελληνική μιλιέται αδιάλειπτα εδώ και 4 χιλιετίες, χρησιμοποιώντας σχεδόν απαράλλαχτα τα ίδια γράμματα, σχεδόν την ίδια γραμματική και σύνταξη. Αυτή η φράση από μόνη της αρκεί να εξηγήσει γιατί της αφιερώνεται μία ειδική επέτειος. Με κοινή τους απόφαση, οι υπουργοί Εσωτερικών, Εξωτερικών και Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων, όρισαν από το 2016 την 9η Φεβρουαρίου (ημέρα μνήμης του εθνικού ποιητή Διονύσιου Σολωμού) ως Παγκόσμια Ημέρα Ελληνικής Γλώσσας.Με αφορμή αυτή την ημέρα, όλη η εξερχόμενη αλληλογραφία του ΥΠΕΞ προς εδώ εδρεύουσες πρεσβείες και διεθνείς οργανισμούς θα είναι στα Ελληνικά, για την περίοδο 9-15 Φεβρουαρίου. Σήμερα ας της αφιερώσουμε μία διαφορετική προσέγγιση, μέσα από το επτά θεματικά πρίσματα:

Γλώσσα της αδιάλειπτης ιστορίας
Τα αρχαιότερα δείγματα αυτής της γλώσσας προέρχονται από την Κρήτη, όπου κατά τη δεύτερη χιλιετία αναπτύχθηκαν τρία προαλφαβητικά συστήματα γραφής που ο Evans συμβατικά ονόμασε Ιερογλυφική, Γραμμική Α και Γραμμική Β. Αν και η Γραμμική Α παραμένει ανερμήνευτη, το πιο σημαντικό είναι η βεβαιότητα ότι ήδη από τον 13ο αιώνα π.Χ., η Ελληνική υφίσταται ως ιδιαίτερη γλωσσική οντότητα. Αυτό που χαρακτηρίζουμε ως Αρχαία Ελληνική είναι ένα σύνολο διαλέκτων. Σήμερα δεχόμαστε ότι κατά τους ιστορικούς χρόνους αναγνωρίζουμε τέσσερις ομάδες διαλέκτων: την Αττικοϊοωνική, την Αρκαδοκυπριακή, την Αιολική (με παρακλάδια την Θεσσαλική, Λεσβιακή και Βοιωτική) και τη Δυτική (Δωρική, Βορειοδυτική). Διακριτές αλλά λιγότερο τεκμηριωμένες από επιγραφικά ευρήματα είναι η Παμφυλιακή (στα νότια Παράλια της Μ. Ασίας) και η Μακεδονική. Όλες μαζί συνιστούν μία ενιαία γλώσσα. Η γλώσσα του αρχαιότερου σωζόμενου λογοτεχνικού έργου στην Ευρωπαϊκή λογοτεχνία, της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Η γλώσσα που χάρη στο όραμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου γνώρισε τη μεγαλύτερη εξάπλωσή της για το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Είναι γεγονός ότι προς το τέλος της ελληνιστικής εποχής, η Ελληνιστική Κοινή ήταν η γλώσσα των μεσαίων και των ανώτερων στρωμάτων και σίγουρα η γλώσσα της διοίκησης. Η γλώσσα που χάρη στην εξάπλωση και την δημοτικότητά της, έγινε το όχημα για τη μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης στα Ελληνικά, μέσω της οποίας εξαπλώθηκε το μήνυμα του χριστιανισμού όπου μιλούσαν τα ελληνικά της ελληνιστικής κοινής. Αλλά και για αρκετές δεκαετίες της Ρωμαϊκής ακμής, η επίσημη γλώσσα της διοίκησης ήταν τα Ελληνικά.

O καθηγητής Σπύρος Συρόπουλος

Γλώσσα της πολιτικής
Εκτός από τα γραπτά αποτυπώματά της, όμως, η γλώσσα σαγήνευε τους Έλληνες με την προφορικότητά της. Αυτή η γλώσσα γέννησε την πολιτική κυριολεκτικά. Γέννησε τη βασιλεία, την αριστοκρατία, την τυραννία, τη δημοκρατία, τόσο ως λέξεις που δεν άλλαξαν ποτέ μέσα στους αιώνες και μέσα σε πολλές νεότερες γλώσσες που τις υιοθέτησαν σχεδόν ατόφιες, όσο και ως έννοιες. Στην αρχαία Αγορά, εκεί όπου οι άνθρωποι συγκεντρώνονταν στον ανοιχτό χώρο για να ανταλλάξουν προϊόντα, εκεί άρχισαν να ανταλλάσσουν και απόψεις. Εκεί τέθηκαν για πρώτη φορά τα τρία βασικά ερωτήματα της πολιτικής συνείδησης: τι είναι, τι θα μπορούσε να είναι και τι θα έπρεπε να είναι ο πολιτικός βίος. Ίσως ήταν μία καταπιεστική τυραννία. Θα μπορούσε να ήταν μία εμπνευσμένη αριστοκρατία. Θα έπρεπε να ήταν ένα ιδανικό πολίτευμα, όπου όλοι θα συμμετείχαν ισότιμα. Η αγορά γέννησε τον πολιτικό λόγο. Γι’ αυτό το ρήμα αγορεύω περιγράφει το να μιλάει κανείς στην αγορά. Να μιλάει πολιτικά.

Και αυτός ο προφορικός λόγος, αυτή η μη γραπτή επικοινωνία της πόλης με τους πολίτες επιτεύχθηκε μέσα από κάθε δημόσια μαζική συγκέντρωση. Η αίσθηση του ανοιχτού τόπου, ανάκατη με την αίσθηση της γλώσσας που είχε μόνο ανοιχτούς ορίζοντες. Χωρίς περιορισμούς. Ανοιχτά ήταν όλα τα θέατρα, ανοιχτή ήταν η Εκκλησία του Δήμου, ανοιχτά ήταν τα λαϊκά δικαστήρια, ανοιχτοί ήταν οι χώροι όπου γίνονταν οι οστρακισμοί…. Και τι ήταν ο οστρακισμός, αν όχι η απομάκρυνση ενός ατόμου από την κοινότητα, όταν αυτό το άτομο θεωρείτο εν δυνάμει ανατρεπτικό για τη σταθερότητα της πολιτείας. Και αυτό που του αφαιρείτο δεν ήταν απλά η φυσική παρουσία στην πόλη, αλλά η δυνατότητα του λόγου. Να μην μπορεί να επικοινωνήσει με τους πολίτες. Να μην μπορεί να ασκήσει χρήση του μεγαλύτερου όπλου που διαθέτει ο πολιτικός: της πειθούς μέσω του λόγου.

Γλώσσα της ελευθερίας
Ο σκοπός της γλώσσας είναι μεταδώσει μία πληροφορία που γίνεται άμεσα κατανοητή από τον αποδέκτη της, μέσω ενός συνόλου λέξεων που βρίσκονται σε συγκεκριμένη σειρά και σε συγκεκριμένη μορφή. Ο τρόπος με τον οποίο οι λέξεις αλλάζουν μορφή, ώστε να μας πληροφορήσουν με μεγαλύτερη ακρίβεια, ονομάζεται πτωτική ποικλία. Για παράδειγμα, η λέξη γεωργός είναι ονομαστική και καταλαβαίνουμε αμέσως τη διαφορά από τη γενική γεωργού, ή την αιτιατική, γεωργόν. Κάθε πρόταση χρειάζεται ένα Υποκείμενο, ένα Ρήμα, ενδεχομένως ένα Αντικείμενο και ό,τι άλλη πληροφορία σχετίζεται με αυτά περιστρέφεται γύρω από αυτές τις λέξεις στα ίδια τριγωνικά σχήματα. Η Ελληνική είναι η μόνη γλώσσα που επειδή διαθέτει τόσο πλούσιο πτωτικό σύστημα, επιτρέπει μεγαλύτερη κινητικότητα των λέξεων μέσα σε ένα κείμενο, με τρόπο που δεν την έχει ούτε η Αγγλική, ούτε η Γερμανική, ούτε άλλη ευρωπαϊκή γλώσσα. Ο γεωργός σκάβει τον αγρό χαρούμενα. Χαρούμενα σκάβει ο γεωργός τον αγρό. Τον αγρό σκάβει ο γεωργός χαρούμενα. Σκάβει χαρούμενα ο γεωργός τον αγρό. Χαρούμενα ο γεωργός τον αγρό σκάβει. Μπορούμε να βρούμε πάνω από 20 διαφορετικούς τρόπους να συνταιριάξουμε τους όρους μίας απλής πρότασης, αλλάζοντας την έμφαση, το νόημα και τον σκοπό. Σαν τριγωνική περικοκλάδα αυτή η πρόταση στον γραπτό ή τον προφορικό λόγο θα ταιριάξει με άλλες, διαμορφώνοντας διαφορετικά νοήματα με τις ίδιες λέξεις. Καμία άλλη γλώσσα δεν διαθέτει αυτήν την ελευθερία στη διάταξη των λέξεων και στη δημιουργία νοηματικών αποχρώσεων.

Γλώσσα του πολέμου για τη γλώσσα
Η Ελληνική Γλώσσα κυριαρχείται από γοητευτικές ασάφειες στην χρονολογική οριοθέτησή της. Πότε περάσαμε από την Αρχαία στη Μεσαιωνική, και από την Μεσαιωνική στη Νέα Ελληνική; Ίσως δεν έχει σημασία το χρονικό όριο, όσο ότι αυτή η γλώσσα ταυτίστηκε με αγώνες επικράτησης μίας ιδεολογίας που μετέφερε. Το περίφημο γλωσσικό ζήτημα κρυσταλλώνεται τον 19ο αιώνα με μεγάλες διαμάχες ανάμεσα στις προσπάθειες του Κοραή που προσπαθεί να δημιουργήσει στο νεοσύστατο κράτος μία κάθαρση γλωσσική (εξ ου και η καθαρεύουσα) αφαιρώντας τα ξένα στοιχεία στη γλώσσα , και ανάμεσα στους οπαδούς της δημώδους, που τον κατηγορούν για τεχνητή παρέμβαση στη γλώσσα και από τους υποστηρικτές της αρχαΐζουσας που τον ψέγουν γιατί αρνείται τη γλωσσική παράδοση. Και σίγουρα οι αγώνες αυτοί μετατράπηκαν σε πραγματικές συρράξεις. Η γλώσσα δημιούργησε ονόματα για τους αγώνες γι’ αυτήν. Τα Ευαγγελικά… τα Ορεστειακά… Όταν το 1901 η εφημερίδα ΑΚΡΟΠΟΛΗ δημοσιεύει την Αγία Γραφή σε δημοτική γλώσσα από τον Αλέξανδρο Πάλλη, θα προκαλέσει όχι μόνο διαμάχη μεταξύ καθηγητών και φοιτητών του Πανεπιστημίου Αθηνών, αλλά και αιματηρά επεισόδια γνωστά ως Ευαγγελικά. Το 1903 ανεβαίνει στο Εθνικό Θέατρο η παράσταση Ορέστεια του Αισχύλου, γραμμένη στη δημοτική. Νέα αιματηρά επεισόδια, τα Ορεστειακά, ξεσπούν ανάμεσα στους καθαρευουσιάνους που αποκαλούν τους δημοτικιστές μαλλιαρούς, και υπηρέτες ενός σλαβικού σχεδίου δημιουργίας διχόνοιας με απώτερο σκοπό την προσάρτηση των Ελλήνων της Μακεδονίας από την Εξαρχία της Βουλγαρίας.

Κι όμως, ούτε αυτή η διαμάχη ανάμεσα σε παλιά και σύγχρονη γλώσσα αποτελεί σύγχρονο φαινόμενο. Προσωκρατικοί συγγραφείς όπως ο Φερεκύδης, ο Παρμενίδης και ο Ξενοφάνης επέλεγαν όχι τον πεζό λόγο (καταλογάδην συγγραφή) αλλά την ποιητική γλώσσα ως παλαιότερη και πιο σεβαστή. Ο «δημοτικιστής» της εποχής Ἀριστοφάνης στους Βατράχους κατηγορεί τον Αἰσχύλο ότι γράφει τις παραστάσεις του σε γλώσσα ακατανόητη στον απλό λαό (Βάτραχοι, στίχος 926). Και είναι αλήθεια ότι διέφερε η γραπτή γλώσσα από αυτήν των ποιητών οι οποίοι ανεμίγνυαν στοιχεία πεπαλαιωμένα (βλέπε τον χορό στην Δωρική διάλεκτο των τραγικών, η οποία ήταν η καθαρεύουσα όπως θα λέγαμε σήμερα), με ένα κράμα από Δωρικά Αιολικά/Ιωνικά και επικά στοιχεία, γλώσσα η οποία είναι αδύνατον να μιλήθηκε ποτέ.

Γλώσσα της πολιτισμικής αυτογνωσίας
Και μιας και αναφέρθηκε αυτή η σημαντική προσφορά των Ελλήνων στον παγκόσμιο πολιτισμό, το Θέατρο στην αγωνιστική δημόσια μορφή του, θα είχε εξαιρετικό ενδιαφέρον, να εξετάσει κανείς, πώς διαγράφονται οι «άλλοi» και «άλλες γλώσσες» μέσα από αυτόν τον σημαντικό θεσμό. Πρώτα απ’ όλα είναι κοινώς αποδεκτό, πως ο θεατρικός λόγος είναι ξεχωριστός και γοητευτικός.

Στο έργο του Σοφοκλή η Αντιγόνη ξεκινάει να λέει στην Ισμήνη «Ω κοινόν αυτάδελφον, Ισμήνης κάρα…». Αυτή η φράση είναι εξαιρετικά δύσκολο να μεταφραστεί. Ο Γρυπάρης το μεταφράζει ως «Ω αγαπημένη αυταδερφή μου Ισμήνη…» ενώ η πιο σύγχρονη Μπαζάκου–Μαραγκουδάκη το διορθώνει σε «Καλή μου, αγαπημένη μου Ισμήνη, αδελφή μου»… Κανένας δεν μπορεί να αποδώσει κυριολεκτικά το «Κοινό, ομοαδελφικό κεφάλι της Ισμήνης». Φαντάζει τόσο αλλότριο, όσο και στα αυτιά αυτών που πρώτοι το άκουσαν καθώς στην εποχή του Αισχύλου, κανένας δεν χαιρετούσε τον άλλον στον δρόμο λέγοντας «Γεια σου κεφάλι του Περικλή».

Μία γλώσσα που δύσκολα μεταφράζεται στη ίδια της την γλώσσα, ακόμη και στην εποχή της. Κι αν οι Έλληνες ασχολήθηκαν τόσο με την μελέτη της ίδιας της γλώσσας τους, προσπαθώντας να κατανοήσουν τα ομηρικά κείμενα και κυκλοφορώντας ομηρικά λεξικά για να ερμηνεύσουν την ήδη δυσνόητη διάλεκτο των ομηρικών επών, ποτέ δεν ασχολήθηκαν με την έκδοση Ελληνο-Περσικών ή Ελληνο-Αιγυπτιακών, ή Ελληνο-Ετρουσκικών λεξικών, ή με τη μετάφραση έργων λογοτεχνικών αυτών των λαών. Παρόλο που ήλθαν σε επαφή μαζί τους, και σίγουρα γλωσσικά δάνεια παρεισέφρησαν και στην ελληνική γλώσσα, οι Έλληνες από μία βαθιά αίσθηση πολιτισμικής αυτογνωσίας, ακόμη και αυτά τα διαμόρφωσαν ανάλογα με το δικό τους γλωσσικό αισθητήριο, υποτάσσοντάς τα στην μουσικότητα της δικής τους γλώσσας.

Γλώσσα της ομορφιάς
Αυτήν τη γλώσσα τη γέννησε το Φως και το Κύμα του Αιγαίου. Δεν θα μπορούσε να είναι σκοτεινή και άτονη. Η αείμνηστη συνάδελφος της φιλολογίας Α. Τζιροπούλου-Ευσταθίου, παρομοίασε τους τόνους της Ελληνικής με «μουσικά σημεία που μαζί με τους κανόνες προφυλάττουν από την παραφωνία μια γλώσσα κατ’ εξοχήν μουσική, όπως κάνει η αντίστιξη που διδάσκεται στα ωδεία, ή οι διέσεις και υφέσεις που διορθώνουν τις κακόηχες συγχορδίες». Μάλιστα, οι αρχαίοι Έλληνες ποτέ δε χρησιμοποίησαν ξεχωριστά σύμβολα για νότες. Τα ίδια τα γράμματα του αλφαβήτου ήταν και νότες και αριθμοί. Ο παφλασμός της κυματιστής γραμματικής και η πυξίδα του συντακτικού της, δημιουργούν μία αίσθηση ταξιδέματος. Αυτή η γλώσσα γίνεται καράβι που πλέει ανάμεσα σε σκέψεις και στοχασμούς και φτάνει σε λιμάνια απρόσμενα της νόησης και της έκφρασης του συναισθήματος και του πνεύματος. Η κοσμική γλώσσα επικοινωνίας με το θείο, όπως έγραψε ο Νικηφόρος Βρεττάκος:

Ὅταν κάποτε φύγω ἀπὸ τοῦτο τὸ φῶς
θὰ ἑλιχθῶ πρὸς τὰ πάνω ὅπως ἕνα
ρυακάκι ποὺ μουρμουρίζει.
Κι ἂν τυχὸν κάπου ἀνάμεσα
στοὺς γαλάζιους διαδρόμους
συναντήσω ἀγγέλους, θὰ τοὺς
μιλήσω ἑλληνικά, ἐπειδὴ
δὲν ξέρουνε γλῶσσες. Μιλᾶνε
μεταξὺ τους μὲ μουσική.

Η ελληνική σήμερα
Lingua franca ονομάζουμε μία γλώσσα που είναι τόσο διαδεδομένη, ώστε να την χρησιμοποιούν ως γλώσσα επικοινωνίας άνθρωποι για τους οποίους δεν είναι η μητρική τους. Σύμφωνα με μία έρευνα της Eurostat το 2012 η Αγγλική είναι η πιο διαδεδομένη γλώσσα σε 19 ανάμεσα από 25 χώρες η πρώτη γλώσσα των οποίων δεν είναι τα Αγγλικά. Αποτελεί μία από τις συνολικά έξι επίσημες γλώσσες του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, μία από τις 23 επίσημες της Ευρωπαϊκής Ένωσης όπου κατέχει τη δεύτερη θέση ως μητρική γλώσσα και την πρώτη ως ξένη γλώσσα με ποσοστό 51%, τη μοναδική επίσημη της Κοινοπολιτείας των Εθνών, ενώ χρησιμοποιείται και σε πολλούς ακόμη διεθνείς οργανισμούς. Βέβαια υπάρχουν γλώσσες στην Αφρική και στην Ασία που μιλιούνται από πολύ περισσότερους χρήστες μέσα στην ίδια χώρα, αν και αυτό δεν τις καθιστά περισσότερο σημαντικές όσον αφορά στην διεθνή επιρροή.

Κάθε γλώσσα είναι λειτουργική και μοναδική και εκφράζει την ταυτότητα του πολιτισμού της. Και σίγουρα μην πιστεύετε όσα (συχνά αποδείχθηκαν) ψευδείς ειδήσεις του διαδικτύου, όπως, για παράδειγμα, η απόφαση της Apple να κατασκευάσει ειδικό λογισμικό εκμάθησης της Ελληνικής το οποίο θα διέδιδε το τηλεοπτικό δίκτυο CNN (τέτοιες ειδήσεις ακολουθούνται συνήθως από βαρύγδουπες δηλώσεις περί ανωτερότητας της Ελληνικής έναντι άλλων γλωσσών). Η λειτουργικότητα δεν έχει να κάνει με την ανωτερότητα και τα Αγγλικά λειτουργούν πολύ αποτελεσματικά ως lingua franca.

Όμως τα Αγγλικά λειτουργούν ως Διεθνής Γλώσσα Επικοινωνίας τα τελευταία 400-500 χρόνια, από την εποχή της αποικιοκρατικής εξάπλωσης του Ηνωμένου Βασιλείου και της διασποράς της γλώσσας του ως επιβεβλημένο μέσο επίσημης επικοινωνίας. Τα Ελληνικά έπαιξαν αυτόν τον ρόλο για περισσότερο από 2500 χρόνια, σίγουρα μέχρι την πτώση του Βυζαντίου, μάλιστα χωρίς το καθεστώς εντολής.

Μπορεί σήμερα τα Αγγλικά να μιλιούνται από 360 εκατομμύρια φυσικούς χρήστες παγκοσμίως, και τα ελληνικά να μιλιούνται από μόλις 13 εκατομμύρια (αν και οι Έλληνες της Διασποράς καλά κρατούν τη γλώσσα ζωντανή), αλλά μην βιαστείτε να αναφωνήσετε έντρομοι OMG (σημ.: Oh My God -- θα το βρείτε πλέον ως κανονικό λήμμα στο Oxford English Dictionary). Απλά κάντε LOL στον εαυτό σας (σημ.: Laughing Out Loud – θα το βρείτε και αυτό στο Oxford English Dictionary ως initialism). Γιατί ακόμη και σήμερα αυτοί οι 360 εκατομμύρια χρήστες διασκεδάζουν σε ένα theater, ή ακούγοντας music, εκτελούν gymnastics σε athletic centers, κάνουν ιατρικές diagnosis χρησιμοποιώντας ένα από τα 17.000 παράγωγα από 394 λήμματα της ιατρικής στα Ελληνικά και χρησιμοποιώντας προϊόντα από κάποιο pharmacy, τα οποία παρήγαγε η chemistry, εξελίσσουν την technology μέσω της physics και μιλούν για politics και (ελπίζουμε ότι) απορρίπτουν την anarchy, την oligarchy, την tyranny για χάρη της democracy, που γεννήθηκαν όχι μόνο ως λέξεις, αλλά και ως έννοιες στην Ελλάδα.

Γι’ αυτό ανοίξετε ξανά έναν τόμο του Σοφοκλή με το κείμενο της Αντιγόνης αμετάφραστο. Γυρίστε ξανά στην αρχή, όχι απλά στον πρώτο στίχο, αλλά εκεί που τις λέξεις δεν τις μεταφράζεις. Απλά τις νιώθεις. Νιώστε τη μαγεία του Ὦ κοινὸν αὐτάδελφον Ἰσμήνης κάρα. Αφεθείτε στο αδέλφωμα της Τέχνης και της Γλώσσας της Ελλάδας και ερωτευτείτε και τις δύο από την αρχή».

Σπύρος Συρόπουλος

Καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Πανεπιστημίου Αιγαίου, Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών
Διευθυντής Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο: Εκπαιδευτικές και Φιλολογικές Προσεγγίσεις»