rodospress.com

Ένας από τους εγκυρότερους ιστορικούς και στοχαστές της εποχής μας, ο Ισραηλινός καθηγητής Γιουβάλ Νώε Χαράρι αρθρογράφησε στον Economist για την ουσία του διακυβεύματος της ουκρανικής κρίσης.

Το μεγαλύτερο επίτευγμα της ανθρωπότητας είναι η παρακμή του πολέμου. Αυτό είναι που τώρα διακυβεύεται.

Στον πυρήνα της κρίσης στην Ουκρανία βρίσκεται ένα θεμελιώδες ερώτημα για τη φύση της ιστορίας και τη φύση της ανθρωπότητας: είναι εφικτή η αλλαγή; Μπορούν οι άνθρωποι να αλλάξουν τον τρόπο που συμπεριφέρονται ή η ιστορία επαναλαμβάνεται ατέρμονα με τους ανθρώπους να είναι για πάντα καταδικασμένοι να επαναλάβουν παλιές τραγωδίες χωρίς να αλλάζουν τίποτα εκτός από το σκηνικό στο οποίο διαδραματίζονται;

Μια σχολή σκέψης αρνείται σθεναρά την πιθανότητα αλλαγής. Προβάλλει το επιχείρημα ότι ο κόσμος είναι μια ζούγκλα όπου οι ισχυροί κάνουν λεία τους αδύναμους και πως το μόνο πράγμα που αποτρέπει μια χώρα από το να κατασπαράσσει μια άλλη είναι η στρατιωτική ισχύς.

Έτσι ήταν πάντοτε και έτσι θα παραμείνει. Όσοι δεν πιστεύουν στον νόμο της ζούγκλας όχι απλώς αυταπατώνται αλλά θέτουν την ίδια τους την ύπαρξη σε κίνδυνο. Δεν θα επιβιώσουν για πολύ.

Μια άλλη σχολή σκέψης υποστηρίζει ότι ο αποκαλούμενος νόμος της ζούγκλας δεν είναι διόλου ένας φυσικός νόμος. Τον επινόησαν οι άνθρωποι και οι άνθρωποι μπορούν να τον αλλάξουν. Σε αντίθεση με δημοφιλείς παρανοήσεις, τα πρώτα σαφή στοιχεία για έναν οργανωμένο πόλεμο εμφανίζονται σε αρχαιολογικά ευρήματα μόλις πριν από 13.000 χρόνια.

Ακόμη και μετά από αυτή την χρονολογία, υπήρξαν πολλές περίοδοι χωρίς κανένα αρχαιολογικό εύρημα που να σχετίζεται με πόλεμο. Σε αντίθεση με τη βαρύτητα, ο πόλεμος δεν είναι μια θεμελιώδης δύναμη της φύσης. Η έντασή του και η ύπαρξή του εξαρτώνται από υποκείμενους τεχνολογικούς, οικονομικούς και πολιτιστικούς παράγοντες. Αν αυτοί οι παράγοντες μεταβληθούν, το ίδιο συμβαίνει και με τον πόλεμο.

Αποδείξεις αυτής της αλλαγής είναι γύρω μας. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων γενεών, τα πυρηνικά όπλα μετέτρεψαν τον πόλεμο μεταξύ των υπερδυνάμεων σε μια τρελή πράξη συλλογικής αυτοκτονίας, ασκώντας πίεση στα περισσότερα ισχυρά κράτη της Γης να βρουν λιγότερο βίαιους τρόπους για να επιλύουν τις συγκρούσεις.

Ενώ μεγάλοι πόλεμοι ισχύος, όπως ο δεύτερος Καρχηδονιακός πόλεμος ή ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, χαρακτήρισαν σε μεγάλο βαθμό την ιστορία, τις τελευταίες επτά δεκαετίες δεν υπήρξε ένας άμεσος πόλεμος μεταξύ υπερδυνάμεων.

Κατά την ίδια περίοδο, η παγκόσμια οικονομία μετατράπηκε από μία οικονομία βασισμένη στα υλικά σε μια οικονομία που βασίζεται στη γνώμη. Εκεί που κάποτε οι κύριες πλουτοπαραγωγικές πηγές προέρχονταν από υλικά στοιχεία όπως τα ορυχεία χρυσού, τα σιτοχώραφα και οι πετρελαιοπηγές, σήμερα η κύρια πηγή πλούτου είναι η γνώση. Κι ενώ μπορεί κανείς να καταλάβει τα κοιτάσματα πετρελαίου με τη βία, η γνώση δεν μπορεί να αποκτηθεί με αυτόν τον τρόπο. Η κερδοφορία των κατακτήσεων έχει μειωμένα αποτελέσματα.

Τέλος, μια τεκτονική αλλαγή έχει λάβει χώρα στον παγκόσμιο πολιτισμό. Ιστορικά, πολλές ελίτ – η δυναστεία των Χαν, οι Βίκινγκς, οι Ρωμαίοι πατρίκιοι για παράδειγμα – έβλεπαν τον πόλεμο θετικά.

Ηγεμόνες από τον Σαργώνα τον Μέγα ως τον Μπενίτο Μουσολίνι προσπάθησαν να περάσουν στην αθανασία μέσα από τις κατακτήσεις τους – όπως άλλωστε και συγγραφείς όπως ο Όμηρος και ο Σαίξπηρ με ευδαιμονία βίωσαν τέτοιες φαντασιώσεις. Άλλες ελίτ, όπως η χριστιανική εκκλησία, έβλεπαν τον πόλεμο ως αναγκαίο κακό.

Στις προηγούμενες γενιές, ωστόσο, για πρώτη φορά στην ιστορία, ο κόσμος κυριαρχήθηκε από ελίτ που βλέπουν τον πόλεμο τόσο ως κακό όσο και ως κάτι που πρέπει να αποφευχθεί. Ακόμη και ο Τζορτζ Μπους, ο Ντόναλντ Τραμπ και οι όμοιοί τους, για να μην αναφέρουμε τις Μέρκελ και τους Άρντερν του κόσμου, είναι πολύ διαφορετικοί τύποι πολιτικών από τον Ατίλλα τον Ούννο ή τον Αλάριχο τον Γότθο. Συνήθως έρχονται στην εξουσία με όνειρα για εγχώριες μεταρρυθμίσεις και όχι ξένες κατακτήσεις. Ενώ όσοι κινούνται στη σφαίρα της τέχνης και της σκέψης, οι περισσότεροι από τους κορυφαίους καλλιτέχνες- από τον Πάμπλο Πικάσο μέχρι τον Στάνλεϊ Κιούμπρικ - είναι περισσότερο γνωστοί για την απεικόνιση της παράλογης φρίκης της μάχης παρά για την εξύμνηση των αρχιτεκτόνων της.

Ως αποτέλεσμα όλων αυτών των αλλαγών, οι περισσότερες κυβερνήσεις έπαψαν να βλέπουν τους επιθετικούς πολέμους ως αποδεκτό εργαλείο για την προώθηση των συμφερόντων τους και τα περισσότερα έθνη έπαψαν να φαντασιώνονται την κατάκτηση και την προσάρτηση των γειτόνων τους. Δεν είναι αλήθεια ότι η στρατιωτική δύναμη από μόνη της εμποδίζει τη Βραζιλία να κατακτήσει την Ουρουγουάη ή εμποδίζει την Ισπανία να εισβάλει στο Μαρόκο.

Οι παράμετροι της ειρήνης
Η παρακμή του πολέμου είναι εμφανής σε πολυάριθμες στατιστικές. Από το 1945, έχει γίνει κάτι σχετικά σπάνιο το να επανασχεδιάζονται τα διεθνή σύνορα έπειτα από μια ξένη εισβολή και ούτε μία διεθνώς αναγνωρισμένη χώρα δεν έχει σβήσει εντελώς από τον χάρτη από εξωτερικές κατακτήσεις. Δεν έλειψαν άλλα είδη συγκρούσεων, όπως εμφύλιοι πόλεμοι και εξεγέρσεις.

Αλλά ακόμη και αν ληφθούν υπόψη όλα τα είδη των συγκρούσεων, στις δύο πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα η ανθρώπινη βία έχει σκοτώσει λιγότερους ανθρώπους από ό,τι οι αυτοκτονίες, τα τροχαία ατυχήματα ή οι ασθένειες που σχετίζονται με την παχυσαρκία. Η πυρίτιδα έχει γίνει λιγότερο θανατηφόρα από τη ζάχαρη.

Οι μελετητές διαφωνούν μεταξύ τους για τα ακριβή στατιστικά στοιχεία, αλλά είναι σημαντικό να κοιτάξουμε πέρα ​​από τα μαθηματικά. Η παρακμή του πολέμου ήταν ένα ψυχολογικό αλλά και στατιστικό φαινόμενο. Το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό του ήταν μια σημαντική αλλαγή στην ίδια την έννοια του όρου "ειρήνη".

Για το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας, η ειρήνη σήμαινε μόνο "την προσωρινή απουσία πολέμου". Όταν οι άνθρωποι το 1913 έλεγαν ότι υπήρχε ειρήνη μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας, εννοούσαν ότι ο γαλλικός και ο γερμανικός στρατός δεν συγκρούονταν άμεσα, αλλά όλοι ήξεραν ότι ένας πόλεμος μεταξύ τους θα μπορούσε ωστόσο να ξεσπάσει ανά πάσα στιγμή.

Τις τελευταίες δεκαετίες έχει έρθει η "ειρήνη" να σημαίνει "το απίθανο του πολέμου". Για πολλές χώρες, η εισβολή και η κατάκτηση από τους γείτονες έχει γίνει σχεδόν αδιανόητη. Ζω στη Μέση Ανατολή, οπότε γνωρίζω πολύ καλά ότι υπάρχουν εξαιρέσεις σε αυτές τις τάσεις. Αλλά η αναγνώριση τέτοιων τάσεων είναι τουλάχιστον εξίσου σημαντική με το να μπορούμε να επισημάνουμε αυτές τις εξαιρέσεις.

Η "νέα ειρήνη" δεν ήταν μια στατιστική σύμπτωση ή μια φαντασίωση των χίπηδων. Έχει αντικατοπτριστεί με μεγαλύτερη σαφήνεια στους ψυχρά καταρτισμένους προϋπολογισμούς. Τις τελευταίες δεκαετίες, οι κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο αισθάνονται αρκετά ασφαλείς ώστε να ξοδεύουν κατά μέσο όρο μόνο το 6,5% του προϋπολογισμού τους στις αμυντικές δαπάντες τους, ενώ δαπανούν πολύ περισσότερα για την εκπαίδευση, την υγεία και την πρόνοια.

Τείνουμε να το θεωρούμε δεδομένο, αλλά συνιστά μια εκπληκτική καινοτομία στην ανθρώπινη ιστορία. Για χιλιάδες χρόνια, οι στρατιωτικές δαπάνες ήταν μακράν το μεγαλύτερο κονδύλι στον προϋπολογισμό κάθε πρίγκιπα, σουλτάνου και αυτοκράτορα. Δεν ξόδευαν σχεδόν ούτε μια δεκάρα για την εκπαίδευση ή την ιατρική φροντίδα για τις μάζες.

Η παρακμή του πολέμου δεν προέκυψε από ένα θεϊκό θαύμα ή από μια αλλαγή στους νόμους της φύσης. Προέκυψε από τις καλύτερες επιλογές των ανθρώπων. Είναι αναμφισβήτητα το μεγαλύτερο πολιτικό και ηθικό επίτευγμα του σύγχρονου πολιτισμού. Δυστυχώς, το γεγονός ότι πηγάζει από ανθρώπινη επιλογή σημαίνει και ότι είναι αναστρέψιμο.

Η τεχνολογία, η οικονομία και ο πολιτισμός συνεχίζουν να αλλάζουν. Η άνοδος των όπλων στον κυβερνοχώρο, οι οικονομίες που βασίζονται στην τεχνητή νοημοσύνη και οι νέες μιλιταριστικές κουλτούρες θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε μια νέα εποχή πολέμου, χειρότερη από οτιδήποτε έχουμε δει στο παρελθόν. Για να απολαύσουμε την ειρήνη, χρειαζόμαστε σχεδόν όλοι να κάνουν καλές επιλογές. Αντίθετα, μια κακή επιλογή μόνο από τη μία πλευρά μπορεί να οδηγήσει σε πόλεμο.

Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η ρωσική απειλή για εισβολή στην Ουκρανία πρέπει να αφορά κάθε άνθρωπο στη Γη. Εάν γίνει και πάλι κανονιστικό για τις ισχυρές χώρες να καταστρέφουν τους πιο αδύναμους γείτονές τους, θα επηρεάσει τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο συναισθάνονται και συμπεριφέρονται.

Το πρώτο και πιο προφανές αποτέλεσμα μιας επιστροφής στον νόμο της ζούγκλας θα ήταν μια απότομη αύξηση των στρατιωτικών δαπανών σε βάρος όλων των άλλων. Τα χρήματα που θα έπρεπε να πάνε σε δασκάλους, νοσηλευτές και κοινωνικούς λειτουργούς θα πάνε σε τανκς, πυραύλους και όπλα στον κυβερνοχώρο.

Η επιστροφή στη ζούγκλα θα υπονόμευε επίσης την παγκόσμια συνεργασία σε προβλήματα όπως η πρόληψη της καταστροφικής αλλαγής του κλίματος ή η ρύθμιση ενοχλητικών τεχνολογιών όπως η τεχνητή νοημοσύνη και η γενετική μηχανική. Δεν είναι εύκολο να συνεργαστείς με χώρες που ετοιμάζονται να σε εξοντώσουν.

Και καθώς τόσο η κλιματική αλλαγή όσο και ένας αγώνας εξοπλισμών τεχνητής νοημοσύνης επιταχύνονται, η απειλή της ένοπλης σύγκρουσης θα αυξηθεί περαιτέρω, κλείνοντας έναν φαύλο κύκλο που μπορεί να καταδικάσει το είδος μας.

Η κατεύθυνση της ιστορίας
Εάν πιστεύετε ότι η ιστορική αλλαγή είναι αδύνατη και ότι η ανθρωπότητα δεν έφυγε ποτέ από τη ζούγκλα και ποτέ δεν θα φύγει, η μόνη επιλογή που απομένει είναι αν θα παίξετε το ρόλο του αρπακτικού ή του θηράματος. Με μια τέτοια επιλογή, οι περισσότεροι ηγέτες θα προτιμούσαν να μείνουν στην ιστορία ως άλφα αρπακτικά και να προσθέσουν τα ονόματά τους στη ζοφερή λίστα των κατακτητών που οι άτυχοι μαθητές είναι καταδικασμένοι να απομνημονεύουν για τις εξετάσεις ιστορίας τους.

Αλλά ίσως είναι εφικτή η αλλαγή; Μήπως ο νόμος της ζούγκλας είναι μια επιλογή και όχι κάτι αναπόφευκτο; Αν ναι, οποιοσδήποτε ηγέτης επιλέγει να κατακτήσει έναν γείτονα θα έχει μια ξεχωριστή θέση στη μνήμη της ανθρωπότητας, πολύ χειρότερη από τον Ταμερλάνο τον κατακτητή. Θα μείνει στην ιστορία ως ο άνθρωπος που κατέστρεψε το μεγαλύτερο επίτευγμά μας. Ακριβώς όταν νομίζαμε ότι είχαμε βγει από τη ζούγκλα, μας τράβηξε ξανά μέσα.

Δεν ξέρω τι θα γίνει στην Ουκρανία. Αλλά ως ιστορικός πιστεύω όντως στην πιθανότητα της αλλαγής. Δεν νομίζω ότι αυτό είναι αφέλεια - είναι ρεαλισμός. Η μόνη σταθερά της ανθρώπινης ιστορίας είναι η αλλαγή. Και αυτό είναι κάτι που ίσως μπορούμε να μάθουμε από τους Ουκρανούς.

Για πολλές γενιές, οι Ουκρανοί γνώριζαν λίγα παρά μόνο τυραννία και βία. Άντεξαν δύο αιώνες τσαρικής αυτοκρατορίας (η οποία τελικά κατέρρευσε εν μέσω του κατακλυσμού του πρώτου παγκόσμιου πολέμου). Μια σύντομη απόπειρα ανεξαρτησίας συντρίφτηκε γρήγορα από τον Κόκκινο Στρατό που αποκατέστησε τη ρωσική κυριαρχία. Στη συνέχεια, οι Ουκρανοί έζησαν τον τρομερό ανθρωπογενή λιμό του Γολοντόμορ, τον σταλινικό τρόμο, τη ναζιστική κατοχή και δεκαετίες κομμουνιστικής δικτατορίας που συντρίβει την ψυχή. Όταν κατέρρευσε η Σοβιετική Ένωση, η ιστορία φαινόταν να εγγυάται ότι οι Ουκρανοί θα ακολουθούσαν ξανά το μονοπάτι της ωμής τυραννίας - τι άλλο ήξεραν;

Αλλά επέλεξαν διαφορετικά. Παρά την ιστορία, παρά την εξάλειψη της φτώχειας και παρά τα φαινομενικά ανυπέρβλητα εμπόδια, οι Ουκρανοί εγκαθίδρυσαν μια δημοκρατία. Στην Ουκρανία, σε αντίθεση με τη Ρωσία και τη Λευκορωσία, οι υποψήφιοι της αντιπολίτευσης αντικατέστησαν επανειλημμένα τους εκπροσώπους του καθεστώτος.

Όταν αντιμετώπισαν την απειλή της απολυταρχίας το 2004 και το 2013, οι Ουκρανοί εξεγέρθηκαν δύο φορές για να υπερασπιστούν την ελευθερία τους. Η δημοκρατία τους είναι κάτι νέο. Το ίδιο και η "νέα ειρήνη". Και τα δύο είναι εύθραυστα και μπορεί να μην διαρκέσουν πολύ. Αλλά και τα δύο είναι πιθανά και μπορεί να αποκτήσουν βαθιές ρίζες. Κάθε παλιό πράγμα ήταν κάποτε καινούργιο. Όλα εξαρτώνται από τις ανθρώπινες επιλογές.

Ο Γιουβάλ Νώε Χαράρι είναι ιστορικός, φιλόσοφος και συγγραφέας των βιβλίων Sapiens (2014), Homo Deus (2016) και της σειράς Sapiens: A Graphic History (2020-21). Είναι λέκτορας στο τμήμα ιστορίας του Εβραϊκού Πανεπιστημίου της Ιερουσαλήμ και συνιδρυτής της Sapienship, μιας εταιρείας κοινωνικού προβληματισμού.